Renkum, september 2013

Het papiermakersmonument over de 450 jaar papiermakerij in het Renkums beekdal is door het werk in het Beukenlaangebied verplaatst. Onderdelen van het monument waren vernield, waaronder het informatiebord. Op vraag van de gemeente Renkum heb ik, in samenspraak met de Stichting Papiergeschiedenis Renkum-Heelsum, een nieuwe tekst en illustraties aangeleverd.
Het informatiebord kan worden gedraaid en op de andere kant staat informatie over de natuur. Op de borden staan illustraties en een kaart van het beekdal met de watermolens.
Hieronder de tekst zoals deze op het bord komt te staan:

Ter herinnering aan de papiermakers die sinds het einde van de 16e eeuw in het dal van de Renkumse beken hebben gewerkt.

29 september 1994/herziening van de tekst bij de verplaatsing van het monument in maart 2013.

Papierwatermolens

Het Renkums beekdal is een landschappelijk juweel, met als grote attractie de sprengenbeken. In de loop der eeuwen hebben er in het beekdal negen watermolens gefunctioneerd. De oudste was de ‘Hartense graanmolen’ uit 1570, behorend bij het Onze-Lieve-Vrouweklooster dat in de uiterwaard bij Renkum stond. De eerste papiermolen in het Renkums beekdal was de ‘Papiermolen Achter (herberg) de Bock’. Deze molen werd voor het eerst vermeld in 1598: ‘pampiermolen aent dorp’. Binnen een eeuw werden er nog zes papiermolens bij gebouwd in het beekdal. Er was sprake van een vroeg-industrieel gebied.

Van Gelder Papierfabriek Harten

Aan de Hartenseweg stonden vier watermolens, drie papiermolens (waarvan er één werd omgebouwd tot een oliemolen) en een graanmolen. In 1858 werd door Willem Sanders in de enig overgebleven ‘Hartense’ papiermolen de waterkracht vervangen door stoomkracht. Binnen enkele decennia werden de overige watermolens opgeslokt door de groeiende papierfabriek. De volgende eigenaar Beuker deed het bedrijf over aan papierfabriek Van Gelder Zonen (VGZ) te Amsterdam. In het bedrijf op Harten werd vooral schrijf- en drukpapier vervaardigd. Aan de Rijn werd in 1912-1913 een tweede fabriek gebouwd, waar decennialang het Nederlandse krantenpapier werd vervaardigd. In beide fabrieken werkten rond 1950 zo’n 1.400 mensen, Van Gelder was de grootste werkgever in de gemeente Renkum.
In 1981 ging het Van Gelder-concern failliet en werd de fabriek in het beekdal gedeeltelijk afgebroken.

Het monument

In het monument zijn drie objecten verwerkt die verband houden met het maken van papier in het Renkums beekdal. Het monument is ontworpen door Henny Bronk.
- 1 Een zogeheten legger van een kollergang. In een kollergang werden lompen en oud papier tot vezels vermalen doordat twee verticaal opgestelde molenstenen (de lopers) ronddraaiden over een horizontale steen (de legger). Op deze wijze werd de grondstof verkregen voor het maken van papier.

- 2 Willem Sanders en zijn echtgenote Cornelia Beekman legden op 6 april 1853 de eerste steen voor de uitbreiding en modernisering van de Hartense papiermolen. Langs de Beukenlaan en de Hartenseweg werd vervolgens een papierfabriek gebouwd die gebruik maakte van stoomkracht. De steen met hun namen was ingemetseld in de fabriek. De ingemetselde steen – Foto: Ruud Schaafsma

- 3 Tijdens de Eerste Wereldoorlog (1914-1918) stagneerde de aanvoer van bakstenenen. De directeur van de papierfabriek Van Gelder Zonen, de heer Joan Beuker, kwam op het lumineuze idee om ‘stenen’ te gaan maken. Aan afval-papierstof werd kolenas toegevoegd. Het kneedbare mengsel werd gevormd en gedroogd en van deze stenen werden diverse gebouwen opgemetseld. Bij de afbraak van de fabriek zijn deze bijzondere gebouwen gesloopt. In het dorp staan nog enkele schuren, gebouwd met deze stenen. De ‘papierstofstenen’ in het monument zijn vervangen door stenen van cement. Zij maken onderdeel uit van het gesymboliseerde waterrad.

Samenstellers: Stichting Papiergeschiedenis Renkum-Heelsum en Stichting tot Behoud van de Veluwse Sprengen en Beken.

Dit najaar zal het nieuwe informatiebord worden geplaatst.